Geçtiğimiz haftalarda, Canan Karatay’ın iki dolandırıcının kendisini saatlerce telefonda ‘hipnotize ederek’ bankadaki parasını dolandırdığı haberiyle çalkalandı. Herkesin kafası karışmıştı. Nasıl olur da ülkede tanınan, okumuş ve bilgili bir kişi, böylesine düzmece bir planın hedefi olabilirdi? İnsanları telefonda nasıl hipnotize edebiyorlardı?
Daha sonra Cüneyt Özdemir’in programına konuk olan Canan Karatay olayı anlatırken, dolandırıcıların hangi detayları kendisinden istediklerini ve kendisini nasıl psikolojik bir kurban olarak ellerinde oynattıklarını büyük bir medeni cesaret göstererek dürüstçe anlattı. Belki televizyonda kendisini izleyen birçok kişi, Dr. Karatay’ın düştüğü duruma güldü, kendisinin ‘kolay yem’ olduğunu düşündüler. Ancak her ne kadar olayın bazı detaylarından Dr. Karatay’ın durumu anlayacağını düşünsek de, bir kişi bizi korkularımızla ele geçirdiğinde işin içinden çıkmak oldukça zor olabilir.
Peki Dr. Karatay neden dolandırıcılar tarafından psikolojik hedef olarak belirlendi ve iyi bir kurban profili oluşturdu? Madde madde biraz inceleyelim:
- Zekadan ziyade duygusal durum: Dr. Karatay her ne kadar akademik olarak başarılı, zeka olarak da kalbur üstü biri olsa da, bu onun duygusal olarak savunmasız bir insan olamayacağı anlamına gelmiyor. Birçok okumuş kişi, duygusal sömürü ve korkularının üstüne giderek kolayca yönetilebilir.
- Yalnızlık ve destek mekanizmalarının olmaması: Dr. Karatay, dolandırıcılarla konuştuğu saatler boyunca, kişilerin kendisinin hep yalnız olduğundan emin olmak istediklerini belirtti. Örneğin, konuştukları konuları asla eşiyle paylaşmamasını istediklerini, polise asla doğrudan başvurmaması gerektiğinin altını çizdiler. Yaş itibariyle de Dr. Karatay, evinde daha az kişiyle yaşamaya daha yatkın biri. Dolandırıcıların da tahmin edebileceği üzere, çocukları varsa bile evden ayrılabilecek kadar yaşa gelmişlerdir ve Dr. Karatay tek başına veya eşiyle yaşıyordur.
- Gün içinde evde yalnız olan ev hanımları: Dr. Karatay gibi yaşı ilerlemiş ve evde tek başına vakit geçirmesi muhtemel başka bir grup ise, gün içinde evde bulunan ev hanımları ki- telefon dolandırıcılarının sıkça hedef aldığı bir başka grup da bu. Bu grubu eşlerinin işte olduğu saatlerde hedefleyen dolandırıcılar, ev hanımlarını parasal olarak küçük miktarlarda ancak tekrar eder şekilde hedefleyebiliyorlar. Sürekli kendisini arayan dolandırıcıya karşı bir çeşit Stockholm Sendromu geliştiren kurban, dolandırıcının parasal taleplerini sanki bunu o kişiye vermesi zorunlulukmuş gibi yerine getiriyor. Bu döngünün gerçekleşmesinde ev hanımının evliliğinden mutsuzluğu, dertlerini paylaşabildiği bir sosyal çevresinin ve destek mekanizmasının olmaması, ve yeni bir şeyler deneme merakı rol oynuyor.
- Bir aciliyet durumu: Dolandırıcılar bu aciliyet durumuna çok başvuruyorlar. Dr. Karatay’ın durumunda kendisinin “PKK’ya yardımcı olduğunun devlet kayıtlarında gözükmesi” ve bu durumu bir an önce düzeltmesi zorunluluğu, Dr. Karatay’a dayatılmış bir aciliyet. Bu aciliyet durumunu yaratırken 3 faktör çok önemli oluyor:
1- Dolandırıcının ses tonu: Aciliyet, yardım ihtiyacı veya dolandırdığı kişinin çıkarlarını düşündüğü izlenimi veren sahte bir merhamet tonu
2- Dolandırıcının pozisyonu: Önemli bir devlet memuru pozisyonunda olmak (Polis, komiser, MİT vb.); büyük bir şirketten arıyor olmak; büyük bir yardım kampanyası için arıyor olmak
3- Dolandırılan kişiyle empati: Başarılı dolandırıcılar asla hedeflerini onları araştırmadan ve o kişi hakkında tutarlı varsayımlar yürütmeden belirlemiyorlar. 5N1K’da Cüneyt Özdemir’in de belirttiği gibi bu kişiler toplum psikolojisini, Türkiye’nin sosyolojik faktörlerini ve bireysel psikolojiyi iyi çözümlemiş kişiler. Dolandırıcakları kişiler hakkındaki doneleri iyi elde ederek, konuştukları kişi ile empati kuruyor gözüküyorlar, ve onları kendi isteklerine daha rahat ikna ediyorlar.
Peki dolandırıcıların tuzağına düşmekten nasıl kurtulabilirsiniz?
- Tanımadığınız bir numara sizi arayıp, sizin hakkınızda birşeyler bilir gibi konuşuyorsa temkinli olun. Sizin hakkınızda birşeyler biliyor olması, o kişinin güvenilir veya sizi biryerlerden tanıyor olduğunu göstermez.
- Kişinin konuşmasında bir teatrallik söz konusu mu? Tehditkar, acınası veya büyük bir otorite gibi mi yaklaşıyor? Sizi inceden inceden bir paniğe veya korkuya mı yönlendiriyor?Hemen heyecanlanmayın, bir durun, hatta bunu farkettğiniz anda teşekkür edip telefonu kapatın. Tekrar aramak söz konusu olursa, açmayın. Eğer gerçekten ciddi bir durum varsa, örneğin devlet nezdinde, size bir şekilde tekrar ulaşacaklardır (mektup, görevli gönderilmesi vb. gibi)
- Ne olursa olsun, sizden para gönderilmesi istendiğinde kişiyi reddedin ve telefonu kapatın. Aynı şekilde, gerçekten acil bir ödeme söz konusuysa, otoriteler sizinle başka yollarla irtibata geçeceklerdir.
- En önemlisi de çabuk telaşlanan, korkan biriyseniz sosyal çevrenizi güçlü tutun, böyle durumlarda hemen onlara danışın. Canan Karatay’ı da bu durumun bir dolandırıcılık vakası olduğuna ikna eden kişi kız kardeşiymiş. Dolayısıyla, yakınlarınıza danışın, dolandırıcıdan kurtulsanız bile şüphelendiğiniz durumu onlarla paylaşın.
Herkese güzel günler dilerim,
Ayşe Canan Altındaş