Psikoloji bilimini en hızlı ilerleten araştırmalar, genelde İngilizce’de case study diye tabir edilen vaka çalışmalarıdır. Özellikle aşağıdaki örneklerde bahsedeceğimiz türünün ilk örneği olan vaka çalışmaları, bilim adamlarının beyin ve insan psikolojisinin işleyişiyle ilgili daha önceden hiç bilmediği bilgileri edinmesinde yardımcı olmuş, bu ekstrem durumlar psikoloji bilimine büyük katkıda bulunmuştur. Bu yazıda sizi psikolojik araştırmalarda bir çığır niteliği taşıyan en ilginç psikolojik vaka örnekleri hakkında bilgilendireceğim.
1. Phineas Gage: Kafasından demir çubuk geçmiş adam
1848’lerde yaşamış Phineas Gage, son derece sakin bir demiryolu işçisidir. Bir gün Phineas Gage barutu taşa işlerken demir bir çubuk kullanır. Ancak barut birden patlar, ve demir çubuk Phineas Gage’in sol yanağından girip, kafatasının sağından çıkar. Bu ağır kazadan hemen sonra Phineas Gage hiçbir fiziki rahatsızlıktan şikayeti olmaz. Hatta hemen ayağa kalkıp, konuşmaya başlar. Ancak Gage’in kişiliği tamamen değişmiştir: Beyninin ön bölgesini delen demir ile, Gage artık planlama, stratejik düşünme, ve kendini kontrol etme gibi davranışlardan yoksun kalır. Sürekli küfredip, kavga çıkarıyor ve çok dürtüsel hareket ediyordur. Gage, demiryolundaki işini bırakıp bir sirk ile gösterilere katılır, artık garip fiziksel görünümü ve kişiliğinden dolayı bir sirk palyaçosu olmuştur. Phineas Gage, Dr. Harlow ile çalışmış ve Harlow bize beynin ön kısmının (prefrontal cortex) insanda hangi yetileri barındırdığını Gage sayesinde araştırmış ve kanıtlamıştır.
2. Genie: Vahşi Çocuk
Genie, Dünya’da arada karşılaşılan ‘vahşi çocuk’ örneklerinin en yakın zamana ait ve en çok araştırılmış olanı. ‘Vahşi çocuk’ terimi, medeniyetten uzakta, doğada ve/veya insan etkileşimi çok az bir ortamda yetiştirilmiş, veya çocuklukta bir odaya kapatılarak istismar görmüş çocuklar için kullanılıyor.
Genie, 1970’te 13 yaşındayken bulunmuş. Genie’nin başına gelenler oldukça korkunç ve çocuk istismarının en kötü örneklerinden: Babası, Genie’de zeka geriliği olduğuna inanarak onu bir odaya lazımlık ile kapatmış, ve Genie ne zaman ses çıkarsa ona vurmuş. Genie ilk bulunduğunda, yanda farkedebileceğiniz gibi motor fonksiyonları son derece düşük, sağlıksız, ve konuşamayan bir çocuk imiş. Psikologlar hemen bu vakanın ilginçliğini farkedip, onu araştırmalarının bir parçası yapmışlar. Genie, araştırmacıların gözetimi altında zamanla sağlığına kavuşmuş, biraz konuşabilmeye başlamış. Ancak ne zamanki araştırmacıların hibesi bitmiş, Genie kendini yine bakım evlerinde bulmuş ve eski tamamen konuşmayan durumuna geri dönmüş… Bugün 54 yaşındaki Genie’nin durumu oldukça vahim. Psikolojik olarak bitik, ve insanlarla kesinlikle konuşmuyor ve iletişim kurmuyor. Psikologlar ise, Genie sayesinde çocukların zeka gelişminde uyaran bolluğunun ve dili öğrenmek için kritik dönemlerin önemini bulmuşlar. Genie kendine geldikçe Genie’deki sevimliliğin farkına varan bazı psikologlar onu evlat edinmek istemiş, ancak sanırım hiçbiri bunu yapmaya tam da cesaret edememiş…
3. Little Albert: Klasik koşullandırmanın ilk kurbanı
Little Albert vakasını psikolojide etiğe verilen önemin artmasını sağlayan en önemli araştırmalardan biri olarak tanımlayabilirz. Davranışçı psikolog James Watson, sahada yaptığı araştırmalarda insanın korkularının sonradan kazanıldığına dair bir gözlem yapınca, bu tezini araştırma laboratuvarına taşımaya karar verir. Sağlıklı bir bebek olan Albert’ı birçok psikolojik teste tabi tutar, ve hiçbir korkusunun olmadığını gözlemler. Bunun üzerine Watson, etiğin tüm gerekliliklerinden yoksun araştırmasına başlar: Albert’ta sonradan edinilmiş korkular yaratmak için, Albert’ın daha önce varlıklarında hiçbir korku duymadığı fare, tavşan ve köpek peluş bebeklerini, Albert’ın tam arkasında gürültüyle çalan bir ‘Gong!’ sesiyle birleştirir. (Bu bir klasik koşullandırma yöntemidir.) Gong sesi ve oyuncak hayvan eşleşmeleri arttıkça, artık Albert peluş bebeklerin sadece varlığında bile korkudan ağlamaya, irkilmeye, titremeye başlar. Bu araştırma Albert’ın psikolojisi için son derece yıpratıcıdır. Minik bebek artık tek başına bırakıldığında bile hep tetik halindedir. Daha da kötüsü araştırmayı yapan psikologlar, Albert’ın ruh sağlığı için bir iyileştirme sürecine başlamazlar. Üstte Little Albert deneyinin gerçek bir videosunu izleyebilirsiniz.
4. Breuer’in Histeriği: Anna O
Anna O, asıl adıyla Bertha Pappenheim, Freud’un da akıl hocalığını yapmış Joseph Breuer’in bir hastasıdır. Anna O, aslında bir tıp doktoru olan Breuer’e vücudunda paralizler, öksürme, görmede ve konuşmada bozukluk, halüsinasyon ve bilinç kaybı gibi rahatsızlıklarla gelmiştir. Anlayacağınız Anna O’nun rahatsızlıkları oldukça fazladır. Breuer, Anna O’ya ‘histeri’ tanısı koyar. Histeri, bir konversiyon hastalığıdır. Yani, zihinsel rahatsızlıkların, bastırmaların vücutta hastalıklara ve tepkilere yol açtığı bir psikolojik rahatsızlık. Anna O’ya tedavisinde önce hipnoz uygulayan Breuer, hastasının kendi kendine konuştuğunu farkedince, hipnozdan vazgeçip onu ‘konuşma terapisi’ ile tedavi etmeye karar verir. Bu, bugün bildiğimiz anlamıyla psikoanalizin ilk örneğini oluşturur. Anna O, terapi seanslarında Breuer’e aklına ne gelirse bahsederek zamanla durumunda büyük gelişme kaydeder. Ancak, psikoanalizde hastanın, en derin arzularını terapistine yansıttığı transferans, Anna O ile Breuer arasında geçince, Anna O Breuer’den hamile olduğunu düşünmeye başlar, ve mide bulantıları hisseder. Bu noktada Breuer, bir aile babası olarak, itibarı için Anna O’yu tedavi etmeye bırakır. O noktadan sonra Anna O’daki tüm klinik gelişme geriler, ve baştakinden de kötü bir hale düşen Anna O, sonunda akıl hastanesine kaldırılır.
Bu ilginç psikolojik vaka örnekleri ve geçmiş zaman psikologlarının etik kurallarından yoksun araştırmaları sizi psikologlara veya psikolog olmaya karşın korkutmasın. Bugün psikolojide etik kurallar, danışanlardan veya katılımcılardan sağlanacak tüm araştırma yararlarının ötesinde tutuluyor. Tüm psikologlar ve araştırmacılar “Zarar verme.” (‘Do no harm.’) ilkesini terapi ve araştırmanın tüm amaçlarının en üstünde sayıyor. Dolayısıyla bugün, yukarıdakilere benzer durumlar yaşamak imkansız. Tüm okuyucularıma psikolojiye ilgilerinin gitgide arttığı günler dilerim.
Ayşe Canan Altındaş
wwww.facebook.com/PavlovsPartner
www.twitter.com/PavlovsPartner