Zeka Nedir?
Geçen hafta yazdığım Türkiye’deki çocuk zeka testleri üzerine yazımın ilgi çektiğini görünce, bu hafta bir de zekanın tanımı ve farklı bölümleri üzerine yazmaya karar verdim. Öncelikle 52 araştırmacının, Mainstream Science on Intelligence’ta yayınladığı zeka tanımıyla başlayalım:
“Zeka, bu sıralananlar dışında birçok yeteneği içinde bulundurmakla beraber, genel olarak akıl yürütme yeteneğini, planlama, sorunlara çözüm bulmayı, komplike fikirleri anlamayı, hızlı öğrenmeyi ve tecrübeden öğrenmeyi kapsar. Zeka, sadece kitaptan öğrenme, dar alanı kapsayan akademik bir beceri veya sınav başarısı değildir. Aslında daha çok çevremizi anlama, çabuk farketme, ve çevremizde olup bitenlere anlam verebilme yeteneğini kapsar.”
Bu zeka için güzel bir tanım olsa da, kesinlikle belirtilmesi gereken şu: Zekanın tanımı ve neleri kapsadığı araştırmacılar arasında uzun yıllardır tartışılan bir konu. Ancak şu da bilinmeli: Zekanın psikometrik ölçümleri konusunda yapılan gelişmeler zeka testleri konusunda büyük ölçüde fikir birliğine varılmasını sağladı.
Zeka Tipleri
19. yüzyılın başlarında Charles Spearman bir derste başarılı olan öğrencinin diğer derslerde de başarılı olduğunu farkedince genel zeka faktörü olarak ‘g’yi tanımlar. Bu genel zeka faktörünün zeka testlerinde %40-%50 arası varyansı olduğuna inanılıyor. Yani, genel zeka faktörü yüksek olan kişiler olduğu gibi (farklı zeka türlerinin hepsinde yüksek performans gösteren), sadece belirli zeka türlerinde oldukça yüksek performans sergileyen kişiler de oluyor (Örneğin, tasarım ve boşluk manipulasyonunda çok yetenekli, ancak sözel kabiliyeti düşük biri).
Spearman’ın g tanımından sonra, 1993’te John Carroll’un 3 katmanlı zeka tanımı, bugün Carroll-Cattell-Horn adıyla bildiğimiz bilişsel yeteneğe bakış açısının temellerini atıyor. Carroll, zekada geniş (broad), dar (narrow) ve genel katmanlar olduğunu öne sürüyor. Cattell ise daha sonra bu teoriyi alıp, geniş katmanlardaki bugün IQ testlerinde en çok ölçülen 2 alt-katmanı tanımlıyor: kristal ve akıcı zeka.
Zekanın tanımında önemli yeri olan bu iki terimi tanımlarsak, bugün yapılan zeka testlerine dair iyi bir fikir edinmiş oluruz.
Kristal zeka (crystallized intelligence, Gc):
İnsanın genel bilgisi ve kelime haznesiyle ölçülen, uzun süreli bellekten bilgiye ulaşmayı ve kullanmayı kapsayan zeka tipidir. Kristal zekanın yaş ilerledikçe artabileceği gözlemleniyor.
Akıcı zeka (fluid intelligence, Gf):
Akıcı zeka ise bilgiye dayalı olmayan, soyut algılamaya ve çözümlendirmeye bağlı zeka tipidir. Daha önce karşılaşılmamış sorular ve sorunlar hakkında fikir yürütebilme ve çözümlendirme yapabilme ve kavramlar hakkında ilişkilendirme yapabilme kabiliyeti akıcı zeka kapsamındadır. Zeka testlerinde matrix sorularıyla, şekil testleriyle, tümevarım ve tümdengelim mantıklandırmalarıyla ölçülür. Akıcı zekanın yaş ilerledikçe azaldığı gözlemlenmiştir.
Akıcı zeka ve kristal zeka birbiriyle doğru orantılıdır. Ancak dikkat edilmesi gereken şudur, kristal zeka akıcı zekanın ‘kristalleşmişi’ değildir. İkisi farklı zeka tipleridir.
Sizce bu zeka tiplerinden biri diğerinden daha önemli mi? Ve günlük hayatta bu zeka tiplerini nasıl kullandığımızın farkında mısınız?
